پزشکان طاعون: جدا کردن اسطوره های پزشکی از حقایق

• توسط : محبوبه خاوری
• در : ۱۳۹۹-۰۲-۳۱
• در : اخبار پزشکی پیشگیری و درمان تاریخ و تمدن دانستنیها

شاید تا به حال ماسک پزشکان طاعون را در جایی دیده باشید ولی نمی دانستید که این ماسک ها نماد چیست و چرا به این شکل عجیب و ترسناک است؛ پزشکان طاعون در زمان شیوع بیماری طاعون در گذشته پوشش خاصی را به تن می کردند اما ماسکی که به صورت می زدند بیش از سایر بخش های لباس آن ها جلب توجه می کرد؛ آن ها ماسکی به صورت می زدند که منقار بلندی مانند منقار کلاغ داشت و اغلب تمام چهره آن ها را می پوشاند. سال ها از شیوع بیماری کشنده طاعون یا مرگ سیاه می گذارد ولی این پوشش خاص و ماسک پزشکان طاعون بعد از قرن ها همچنان جالب و قابل توجه است.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

یکی از دوره های همه گیر طاعون که در جریان آن انسان های زیادی جان خود را از دست دادند در قرن چهاردهم میلادی – قرون وسطا – در اروپا رخ داد؛ شیوع گسترده طاعون در قاره سبز موجب حالت پاندمی شد؛ طبق اسناد به دست آمده شیوع طاعون در این دوره موجب شد که نزدیک به پنجاه تا شصت درصد از جمعیت آن روزگار اروپا از میان بروند. ممکن است تصور شود که نوع پوشش خاص پزشکان برای مبارزه با طاعون از همین زمان شروع شده باشد اما در حقیقت این طور نیست و ظاهر ترسناکی که درمان کنندگان طاعون از آن استفاده می کردند بعد ها و در حدود سه قرن بعد و در سده ۱۷ میلادی ظهور پیدا کرد.

پوشش طاعون شامل چه لباس هایی می شده است؟

پوشش پزشکان طاعون پوششی بود که شامل لباس های بلند سر تا سر چرم، عینک و ماسک های منقار مانند می شد. طبق معیار های امروزی پوشش آن ها ترکیبی از نماد فرشته مرگ و استایل پانک استیم بود که تلفیق آن نشانی از وحشت مرگ سیاه-طاعون و درمان های قرون وسطایی است.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

ماسک منقاردار خیلی دیرتر از سده های میانه، حدود سه قرن پس از شیوع طلاعون در سال های دهه ۱۳۴۰ ظاهر شد و این نوع ماسک به هیچ وجه در میان پزشکان قرون وسطایی رایج نبود. شاید در قرن هفدهم و هجدهم بود که به تدریج این نوع ماسک های عجیب ظهور پیدا کردند و با این حال باز هم پزشکان زیادی نبودند که از این نوع ماسک منقاردار نمادین استفاده نمایند. اکثر پزشکانی که در سده های بعد با شیوع همه گیر طاعون رو به رو شدند نیز به استفاده از چنین ماسک های عجیبی روی نیاوردند.

بیشتر بخوانید : بدترین بیماری های همه گیر در تاریخ معاصر

چرا پزشکان طاعون از ماسک های منقاردار استفاده می کردند؟

بر اساس کتاب میشل تیبایرانسک Michel Tibayrenc با عنوان دایرة المعارف بیماری های عفونی – منتشر شده در سال ۲۰۰۷ – نشانه های استفاده از لباس های خاص طاعون در اواسط قرن ۱۷ میلادی دیده شده است که چارلز دی لورم Charles de Lorme پزشک سلطنتی لویی سیزدهم، در نوشته های خود به آن اشاره کرده است. دی لروم در این باره نوشته است که در طی شیوع طاعون در سال ۱۶۱۹ در پاریس، لباس کاملی از چرم بز مراکشی، از جمله چکمه، قلاب، یک کت بلند، کلاه و دستکش تهیه کرده است. پوشیدن این تجهیزات محافظتی نشان می دهد كه پزشكان بیش از آن كه نگران انتقال طاعون از طریق هوا باشند؛ از انتقال آن به وسیله تماس مستقیم با فرد بیمار نگران بودند.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

ویژگی اصلی لباسی که دی لورم به آن اشاره کرده است و بعد ها توسط عده دیگری از پزشکان نیز مورد استفاده قرار گرفت مستحکم بودن آن و البته داشتن یک ماسک بود. این ماسک طوری ساخته می شد که به راحتی خراب نمی شد و علاوه بر این تمام چهره را می پوشاند و دارای چشم های شیشه ای و کریستالی بود که امکان دیدن را برای کسی که آن را می پوشید فراهم می کرد. علاوه بر این، ماسک مزبور دارای یک منقار بلند بود که (۱۵ سانتی متر) طول داشت و درون آن پر از گیاهان دارویی یا گیاهان معطر می شد.
خاص ترین بخش لباس که آن را به صورت نمادین درآورد نیز همین منقار بود و برای این طراحی می شد که مانع اسنشاق هوای آلوده ای شود که بیمار مبتلاء به طاعون در آن حضور داشت.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

پس از توضیحات کتبی دی لورم در مورد لباس طاعون، بهترین شواهد تصویری ما مربوط به سال ۱۶۵۶ است. سال ۱۶۵۶ سالی بود که یک نوع طاعون ویرانگر وارد شهر های رم و ناپل ایتالیا شد و موجب مرگ صد ها هزار نفر گردید. در همین زمان بود که یک پزشک- هنرمند آلمانی به نام گرهارد آلتزنباخ Gerhart Altzenbach تصویری از یک پزشک را که تجهیزات مقابله با طاعون از جمله ماسک آن را بر چهره دارد کشید و آن را منتشر کرد. آلتزنباخ در این تصویر که به شکل یک تراکت تبلیغاتی بود متنی نیز اضافه کرد که توضیح می داد این لباس چگونه می تواند شخص استفاده کننده را از مرگ حفظ کند.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

تصویر جالب دیگری نیز از پائولوس فورست پائولوس فورست Paulus Fürst’s نیز در همان سال منتشر؛ این تصویر در حقیقت کپی ای از تصویر آلتزنباخ بود که فورست آن را “دکتر شنبل فون رم” یا “دکتر بیکی از رم” نامیده بود و در حقیقت تصویری آکنده از طنز بود که در آن فورست متناوباً توضیح می دهد که چگونه یک پزشک برای معالجه طاعون هیچ کاری جز وحشت زده کردن مردن و پول گرفتن و کشتن آن ها نمی کند!

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

تصویر بالا یک نمونه از تصویر های پائولوس فورست است؛ فورست که تصویر کلی را از روی تصویر آلتزنباخ کپی کرده بود به آن عناصر دیگری نیز افزود؛ برای مثال دستکش های پنجه مانند و چوبی که یک ساعت شنی با بال های خفاش به آن آویزان است. این عناصر ساخته و پرداخته فورست بودند و به هیچ وجه واقعیت تاریخی نداشتند و بیشتر برای این اضافه شدند که حالتی طنز آمیز ایجاد نمایند و به این ترتیب مردم را نسبت به نا آگاهی پزشکان و ترس بی موردی که آن ها ایجاد می کنند؛ آگاه کنند. اما همین تصویر به مرور زمان تبدیل به کلیشه نمادین از پزشکان طاعون شد که تا به امروز نیز برقرار است.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

تصاویر و طراحی های آلتزنباخ و فورست الهام بخش ایجاد کاراکتر پزشک طاعون یا “Medico della Peste” در ایتالیا شد که یکی از کاراکترهای رایج و معروف تئاتر در قرن ۱۷ میلادی در این کشور بود.
با گذشت زمان کاراکتر پزشک طاعون و به خصوص ماسک منقار مانند آن تبدیل به یکی از محبوب ترین لباس های کارناول های ایتالیایی “Carnevales” به ویژه کارناول ونیز “Carnival of Venice” در ایتالیا شد. اما تئوری های تاریخی دیگری هم وجود دارد که مورخان بسیاری بر سر آن به بحث و جدل پرداخته اند. عده ای از مورخان معتقدند که کاراکتر پزشک طاعون چیزی جز یک شخصیت تئاتری نبود که زمینه طنز و کمدی داشت و بعد ها و در هنگام شیوع بیماری طاعون در سال های ۱۶۵۶ و ۱۷۲۰ الهام بخش پزشکان بوده و توسط آن ها مورد استفاده قرار گرفته است.

بیشتر بخوانید : مالاریا علائم و درمان آن

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

این که کدام تئوری درست تر است و ماسک پزشک طاعون ابتدا در تئاتر زاده شده و بعد به دست پزشکان رسیده و یا پزشکان و بیماری طاعون بوده اند که منبع الهام کاراکتر تئاتری پزشک طاعون شده اند؛ نمی توان به درستی قضاوت کرد. بدون کسب سند و مدرک بیشتر و گزارشات مکتوبی که نشان دهد کدام یک منبع الهام دیگری بوده اند نمی توان در خصوص درست یا غلط بودن هیچ کدام از این دو تئوری نظر داد.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

پزشکان طاعون چه کسانی بودند؟

به یقین نمی توان پزشکان دوره قرون وسطا را در گروه پزشکان طاعون جای داد؛ به همین ترتیب پزشکان دوره معاصر هم در این دسته جایی ندارند. ایده های مربوط به علت و شیوع طاعون در طی چند قرن تغییر کرده است و همین هم بالطبع لباس های پزشکان طاعون و روش های استفاده از این لباس ها را نیز به مرور زمان دستخوش تغییر نموده است. اما بی شک دوره ای وجود داشته که یک گروه از پزشکان در هنگام شیوع طاعون این نوع پوشش خاص را استفاده می کرده اند. البته طیف افرادی که برای محافظت از خود دست به استفاده از این لباس و ماسک می زدند تنها محدود به پزشکان نیست و سایر گروه هایی که با سلامت و بهداشت و درمان افراد سر و کار داشته اند مانند : جراحان، آرایشگران، سایر پزشکان معالج، ماما ها، داروسازهای گیاهی، کاهنان آموزش دیده و غیره نیز از این پوشش استفاده می کرده اند.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

پزشکان طاعون مدت قبل از کشف و پیداش آنتی بیوتیک ها کار می کرده اند و از شواهد به دست آمده می توان دریافت که قادر به درمان طاعون نبوده اند. با این حال باید به این پزشکان احترام گذاشت زیرا گرچه بیماری طاعون را درمان نکردند اما نخستین کسانی بودند که علائم و نشانه های این بیماری را شناسایی کرده و نحوه شیوع آن را ثبت کردند و گزارشات ثبت شده آن ها به پیشگیری و شیوع بیش از اندازه بیماری کمک می کرد. این پزشکان با آن ماسک های ترسناک شان هر چه نمی کردند حداقل با گفتگو و صحبت با بیماران یا وابستگان آن ها، امید را در دل ها زنده می کردند و این موضوع در دوره ای که خدمات پزشکی گسترده ای وجود نداشت ارزشمند بود.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

بر اساس کتاب “پس از مرگ سیاه” سوزان ال. آینبیندر Susan L. Einbinder، بسیاری از پزشکان طاعون کتاب های کم حجم اما ارزشمندی معروف به رساله های طاعون را نوشتنده اند تا در مورد پیشگیری از طاعون به عموم مردم مشاوره دهند و این خود در پیشگیری از بیماری واقعاً موثر بود. پزشک اسپانیایی، جكم دی آگرامونت Jacme d’Agramont، یكی از اولین رساله ها را در آوریل ۱۳۴۸ منتشر كرد.
به گفته آینبیندر؛ جنتل دا فولینو Gentile da Foligno ایتالیایی، یکی از اولین پزشکان طاعون بود که پس از بررسی های بسیار بیماری و تحقیقات روی آن و سپس ثبت نتایج آن ها در چندین کتابچه درسی، در سال ۱۳۴۸ جان خود را در اثر طاعون از دست داد. نتایج پژوهش های دا فولینو در سده های بعدی در کنترل و پیشگیری از طاعون بسیار موثر بودند.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

پس از شیوع گسترده طاعون، پزشکان و دانشمندان بلافاصله کوشیدند تا بر اساس معیار های پزشکی زمان خود بیماری را بیشتر بشناسند و راه درمانی برای آن بیابند. عده زیادی از پزشکان و دانشمندان در اروپا و خاورمیانه به تحقیق پیرامون بیماری پرداختند و در نتیجه تلاش های آن ها بود که چهار طبع یا مزاج معروف (دموی blood، صفراوی yellow bile، بلغمی phlegm، سوداوی black bile) که در طب قدیم استفاده فراوانی از آن ها می شد پدید آمدند. این مزاج ها ابتدا توسط پزشکان باستان هیپوکرات و گالن کشف شد و بعد ها توسط پزشکان عربی و لاتین قرون وسطایی توسعه پیدا کرد.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

پزشکان طاعون با استفاده از تئوری های پزشکی باستان و قرون وسطایی معتقد بودند که مرگ سیاه – طاعون – آفتی است به شکل تب که توازن بدن را به هم می زند و باعث آماس و تورم آمیخته با خون و چرک در غدد لنفاوی می شود. پزشکان طاعون پی بردند که این تورم ها بیش از همه در  کشاله ران، زیر بغل و گردن پدید می آیند و نزدیک ارگان های اصلی بدن مانند کبد، قلب و مغز ایجاد می شوند و موجبات از بین رفتن این ارگان های حیاتی ها را فراهم می کنند.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

پزشکان طاعون برای درمان بیماری عمدتاً به درمان از طریق رژیم های غذایی روی می آوردند و برای پیشگیری از این بیماری عمدتاً در رژیم غذایی افراد، مواد غذایی ای را می گنجاندند که سبب استفراغ و ادرار شود و معتقد بودند که با این روش ها می توان از ابتلا به بیماری جلوگیری کرد. روش درمانی آن ها بر اساس این طرز تقکر بود که غلبه مزاج سوداوی که موجب مالیخولیا می شود سبب ابتلاء به طاعون است. در آن زمان مزاج سوداوی از میان سایر مزاج ها بدترین نوع تلقی می شد که می توانست توازن موجود در بدن را از بین ببرد.

بیماری طاعون در گذشته – ماسک پزشکان طاعون

اگرچه لباس و ماسک عجیب و غریب پزشکان طاعون امروزه دیگر تبدیل به یک سمبل تئاتری شده است اما با خود حقیقتی را حمل می کند و این حقیقیت نشان دهنده این است که پزشکان و دانشمندان اعصار و قرون گذشته چه واکنشی در برابر یک بیماری عفونی و واگیردار چون طاعون داشتند و از چه روش هایی برای پیشگیری و درمان بیماری استفاده می کردند و از نظر آن ها بیماری به چه صورت و از طریق چه روش هایی منتقل می شد. این لباس و ماسک نشان دهنده تلاش انسان هایی است که زمانی برای نجات هم نوعان خود و حمایت از سلامت عمومی تلاش بسیاری کرده اند و حتی جان خود را از دست داده اند.